Temel Bilgiler
- SpaceX Spektrum Mega Anlaşması: Elon Musk’ın SpaceX’i, Starlink’in yeni başlayan 5G hizmetlerini genişletmeyi hedefleyerek EchoStar’dan kablosuz spektrum lisanslarını satın almak için 17 milyar dolarlık bir anlaşma yaptı reuters.com. ABD’li düzenleyiciler, bu satış ve AT&T’ye yapılan 23 milyar dolarlık ilgili bir satışın ardından EchoStar’ın 5G yayılım yükümlülüklerine ilişkin soruşturmayı sonlandırıyor; bir FCC yetkilisi bu hamleleri, mobil pazarlara yeni rekabet getirebilecek “potansiyel bir oyun değiştirici” olarak nitelendirdi reuters.com.
- Büyük 5G İhaleleri Devam Ediyor: Birleşik Krallık, şimdiye kadarki en büyük 5G spektrumunu serbest bırakarak 16–17 Eylül’de 5,4 GHz mmWave frekansları için 26 GHz ve 40 GHz bantlarında 68 yüksek talep gören bölgede başvuruları açtı cenerva.com. Bu arada, Türkiye uzun zamandır beklenen 5G ihalesi için 16 Ekim tarihini belirledi (700 MHz ve 3,5 GHz’de 11 frekans bloğu) ve Nisan 2026’ya kadar ticari 5G hizmetini başlatmayı planlıyor reuters.com reuters.com.
- Yeni 5G Şebekeleri Hizmete Girdi: Malezya’nın U Mobile’ı, “Ultra 5G” markası altında ülkenin ikinci 5G şebekesini başlattı ve hizmeti Kuala Lumpur’daki genel merkezinde ve hatta Penang köprüsünde etkinleştirdi mobileworldlive.com. Lansmanda Malezya’nın ilk tamamen 5G destekli alışveriş merkezi (Berjaya Times Square) ve ağ dilimleme ile yüksek hızlı kapsama alanını göstermek için istikrarlı bir 4K canlı roller coaster yayını yer aldı rcrwireless.com. Hindistan’da Vodafone Idea, 23 şehirde daha 5G yayılımı duyurdu; Asya-Pasifik ve Afrika’daki diğer operatörler ise kapsama alanlarını yeni bölgelere genişletmeye devam ediyor.
- Bağlantı Kesintileri: Çatışma sırasında, Gazze’de telekomünikasyon kesintisi yaşandı; 18 Eylül’de “Gazze Şeridi genelinde internet ve telefon hatları kesildi” ve bu sırada İsrail kara operasyonları yoğunlaştı reuters.com. Bu kesinti, küresel 4G/5G kapsama alanı büyürken bile kriz bölgelerinde iletişim altyapısının ne kadar savunmasız olduğunu gözler önüne serdi.
- Düzenleyiciler ‘Büyük Teknoloji’ Ücretlerini Reddetti: Avrupa’da yetkililer, Büyük Teknoloji şirketlerinin 5G ağ maliyetlerini ödemesini öngören teklifleri kesin bir şekilde reddetti. AB Komisyonu sözcüsü, teknoloji devlerine ağ kullanım ücreti getirilmesinin genişbant yatırımlarının finansmanı için “uygun bir çözüm olmadığını” belirtti reuters.com. Bunun yerine AB, telekom yatırımlarını teşvik etmek için sözde internet “trafik vergisi” olmadan daha kapsamlı bir Dijital Ağlar Yasası hazırlıyor reuters.com.
- Telekomda Konsolidasyon Çağrıları: Önde gelen telekom yöneticileri, sektör forumlarında Avrupa mobil pazarının aşırı parçalanmış olduğu ve konsolide edilmesi gerektiği uyarısında bulundu. Telefónica CEO’su Marc Murtra, Avrupa’da 500 binin üzerinde müşterisi olan 41 operatör (ABD’de ise sadece 5) bulunduğunu belirterek, ölçek büyütmenin 5G, yapay zeka ve gelecekteki 6G rekabetçiliği için hayati olacağını savundu reuters.com. Benzer şekilde Afrika’da, MTN CEO’su Güney Afrika pazarının “konsolide olması gerektiğini”, küçük oyuncular için düşük kâr marjları nedeniyle dört operatörden ikiye inmesi gerektiğini söyledi reuters.com.
- Yeni Oyuncular Kablosuzu Sarsıyor: Geleneksel olmayan oyuncular mobil hizmetlere adım attı. İsveçli fintech şirketi Klarna, ABD’de ayda 40 dolara sınırsız 5G telefon tarifesi açıkladı ve AT&T’nin ağı üzerinde bir MVNO platformu kullandı reuters.com. Bu, kablosuz alana yatırım yapan diğer dışarıdan gelenleri takip ediyor – özellikle eski ABD Başkanı Donald Trump’ın ailesi, yeni bir 5G hizmeti için “Trump Mobile” markasının lisansını aldı ve sınırsız 47,45 dolarlık bir tarife sundu (Trump’ın 45. ve 47. başkanlığına gönderme olarak) reuters.com. Sektör gözlemcileri bu adımları, finans ve medya markalarının telekomda yeni gelir arayışının bir parçası olarak görüyor.
- Huawei’nin Teknolojik Bağımsızlık Hamlesi: Çinli Huawei, ABD teknolojisine olan bağımlılığını azaltmak amacıyla yıllar süren gizliliğin ardından kendi bünyesinde geliştirdiği çip yol haritasını açıklayarak büyük yankı uyandırdı. Şirket, yıllık Huawei Connect konferansında, dünyanın en güçlü yapay zeka ve sunucu çiplerinden bazılarını piyasaya süreceğini ve her yıl bilgi işlem gücünü ikiye katlama planını açıkladı reuters.com reuters.com. Huawei’nin dönüşümlü başkanı Eric Xu, Nvidia, SK Hynix ve diğerlerine cesur bir meydan okuma olarak yeni tescilli yüksek bant genişliğine sahip bellek teknolojisini tanıttı – ayrıca Çin’in yerli firmalara Nvidia çiplerinin alımını durdurma talimatı verdiği bildirildi reuters.com reuters.com. Bu gelişmenin, üst düzey bir ABD–Çin görüşmesi öncesine denk gelmesi, telekom ve yarı iletkenlerde kendi kendine yeterliliğin jeostratejik önemini vurguluyor.
- Küresel Bağlantı Uçurumları Sürüyor: Bu gelişmelere rağmen uzmanlar, dijital uçurumun devam ettiğini belirtiyor. GSMA, mobil genişbant ağlarının nüfusun %96’sına ulaşmasına rağmen dünya genelinde 3,1 milyar insanın çevrimdışı kaldığını bildiriyor cenerva.com. Karşılanabilirlik önemli bir engel – gelişmekte olan pazarlarda giriş seviyesi akıllı telefonlar ortalama aylık gelirin yaklaşık %16’sına mal oluyor ve bu da %15–20’lik karşılanabilirlik eşiğini zorluyor cenerva.com. Sabit kablosuz erişim ve daha ucuz cihazlar gibi girişimler, sektör ve politika yapıcılar 5G yayılımı ile birlikte kapsayıcılığı artırmak için çalışırken büyüyor.
Spektrum ve Ağ Kurulumları Hızlanıyor
Devasa Spektrum Tahsisleri: Hükümetler, 4G/5G genişlemesini hızlandırmak için yeni spektrumları agresif bir şekilde açıyor. Birleşik Krallık’ta, düzenleyici Ofcom ülkenin şimdiye kadarki en büyük mobil spektrum ihalesini başlattı ve yüksek yoğunluklu kentsel bölgelerde 5,4 GHz mmWave frekanslarını kullanıma sundu cenerva.com. Bu milimetre dalga bantları (26 GHz ve 40 GHz), talebin en yoğun olduğu 68 şehir ve ulaşım merkezinde ultra hızlı veri sağlayacak. 2025 sonlarında yapılması planlanan ihalenin, 2028 Los Angeles Olimpiyatları öncesinde (AR/VR’dan akıllı ulaşıma kadar) yeni nesil uygulamalar için ağ kapasitesini artırması bekleniyor; Londra, bu etkinliği dünya standartlarında 5G altyapısıyla desteklemeyi hedefliyor. Ancak Atlantik’in öte yanında bir spektrum darboğazı söz konusu – ABD’de FCC’nin ihale yetkisi 2023’te sona erdi ve sektör anketleri, ABD’li işletmelerin %80’inin spektrum gecikmelerini 5G inovasyonunun önünde bir engel olarak gördüğünü belirtiyor cenerva.com. FCC’nin ihale yetkilerinin geri kazandırılması, Amerika’nın 5G ivmesini koruması için öncelik olarak öne çıkıyor.
Türkiye’nin 5G Takvimi: Yıllarca süren beklentinin ardından Türkiye, 16 Ekim 2025’te yapılacak 5G spektrum ihalesini resmen duyurdu ve ülke çapında hizmetin 1 Nisan 2026’da başlamasını planlıyor reuters.com reuters.com. İhalede 700 MHz ve 3,5 GHz bantlarında 11 blok tahsis edilecek ve toplam asgari fiyat 2,125 milyar dolar olacak reuters.com. Türkiye’nin üç büyük operatörü – Turkcell, Türk Telekom ve Vodafone Türkiye – ihaleye katılmaya hak kazandı ve böylece Türkiye’nin 5G çağına ne zaman geçeceğine dair belirsizlik sona erdi. Yetkililer, Avrupa’daki uygulama modellerini inceledi ve ihaleden canlı şebekelere geçiş için nispeten hızlı bir takvim belirledi; amaç, AB’nin ilk 5G uygulamalarından elde edilen derslerle bölgesel olarak yetişmek. Türk hükümeti ayrıca yerel altyapı geliştirmeye vurgu yaptı ve Avrupalı ve Çinli tedarikçiler jeopolitik gerilimler arasında 5G sözleşmeleri için yarışırken yeni tedarikçilere fırsat olabileceğine işaret etti.
Yeni Ağlar ve Yükseltmeler: Ticari cephede, operatörler yeni bölgelerde 5G’yi devreye almaya devam ediyor. Malezya’nın U Mobile operatörü 5G ağını (“Ultra 5G”) başlattı – özellikle devlet destekli Digital Nasional Berhad’ın ağıyla birlikte ülkenin ikinci 5G sistemi oldu. U Mobile’ın 18 Eylül’deki lansman etkinliğinde Kuala Lumpur’daki Berjaya Times Square, Malezya’nın tamamen 5G olan ilk alışveriş merkezi haline geldi; burada operatör, bir lunapark treninden 4K ultra-HD videoyu gerçek zamanlı olarak kesinti olmadan başarıyla yayınladı rcrwireless.com. Yoğun Penang Köprüsü’nü de kapsayan bu yayılım, U Mobile’ın 2026’ya kadar iç ve dış mekan siteleriyle %80 nüfus kapsama oranına ulaşma planının bir parçası. Şirket, ağ dilimleme ve 5G üzerinden karma gerçeklik gibi gelişmiş yetenekleri sergileyerek, ikinci bir ağ operatörünün Malezya mobil pazarında rekabet ve inovasyonu nasıl teşvik etmeyi umduğunu vurguladı rcrwireless.com.
Asya’nın başka yerlerinde, Hindistanlı operatörler bir yıl süren hızlı dağıtımdan sonra 5G’yi daha fazla şehre genişletiyor. Vodafone Idea (Vi), hizmeti daha önce başlattığı metropollerin ötesinde 23 ek şehirde 5G’yi devreye alma planlarını duyurdu capacitymedia.com. Agra’dan Cochin’e, Lucknow’a kadar orta ölçekli şehirlere ulaşan bu genişleme, Vi’nin 17 bölgede edindiği 5G spektrumunu kullanma stratejisinin bir parçası. Vi’nin CTO’su “çift ağ” yaklaşımını vurguladı; 4G kapsama ve kapasitesini güçlendirirken (şu anda Hindistan nüfusunun %84’ünü kapsıyor) 5G’yi aşamalı olarak devreye alıyor capacitymedia.com. Operatör, Nokia, Ericsson ve Samsung’dan ekipman kullanıyor ve yapay zeka destekli kendi kendini optimize eden ağ (SON) araçlarını kullanıyor capacitymedia.com. Rakip Bharti Airtel ve pazar lideri Jio da benzer bir yol izliyor; Jio’nun hedeflediği kasabaların %85’inden fazlasında 5G’yi devreye aldığı ve benimsemeyi artırmak için uygun fiyatlı 5G akıllı telefonları piyasaya sürdüğü bildiriliyor. Bu çabalar, Hindistan’ın eski 3G ağlarını kapatmaya ve spektrumu tamamen 4G/5G’ye aktarmaya hazırlanmasıyla birlikte geliyor; bu, Japonya ve Singapur gibi 3G’yi kapatan ve daha yeni teknolojilere odaklanan ülkelerin izlediği bir yol.
Afrika ve Gelişen Pazarlar: 5G’nin yaygınlaşması Afrika’da da hız kazanıyor, ancak küçük bir tabandan başlıyor. Sahra Altı Afrika’da, 5G hâlâ mobil bağlantıların yalnızca yaklaşık %1,2’sini oluşturuyor (2025 ortası itibarıyla) yoğun yatırımlara rağmen, ITU’ya göre – bu da kapsamanın hâlâ çoğunlukla Güney Afrika, Nijerya ve birkaç başka pazarla sınırlı olduğunu gösteriyor ecofinagency.com. Ancak ivme artıyor: Eylül başında Namibya’nın Paratus şirketi ülkenin ilk özel 4G/5G ağını başlattı ve Tunus ve Mısır gibi ülkeler 2025 sonuna kadar 5G’ye geçmeyi planlıyor. Kuzey Afrika’daki operatörler yeni ağları desteklemek için spektrum ve fiber altyapı hazırlıyor meatechwatch.com. Cezayir ve Fas hükümetleri de önümüzdeki aylar içinde lansman hedefleyen 5G yol haritalarını yayımladı. Bu ağlar devreye girdikçe, uygun fiyatlı 5G cihazları ve daha geniş 4G kapsaması, bu yükseltmelerin kitleler için gerçek internet erişimine dönüşmesi açısından kritik olmaya devam ediyor.
Kriz Durumlarında Telekomünikasyon: Mobil internetin hayati önemi, Gazze’deki olaylarla çarpıcı biçimde ortaya çıktı; burada 18 Eylül’de sakinler, internet ve cep telefonu hizmetinin tüm bölgede aniden kesildiğini bildirdi reuters.com. Kesinti, askeri operasyonların yoğunlaşmasıyla aynı zamana denk geldi ve Gazze’deki 2,3 milyon insanı dış dünyadan fiilen kopardı. Telekom otoriteleri, çatışma sırasında yerel GSM ağları ve fiber hatlarda hasar ve kasıtlı kapatmalar olduğunu daha sonra doğruladı. Kesinti, insani yardım koordinasyonunu aksattı ve savaş bölgelerinde iletişim altyapısının ne kadar savunmasız olduğunu gözler önüne serdi. Uluslararası kuruluşlar, siviller için bağlantının derhal yeniden sağlanması çağrısında bulundu. Bu olay, Temmuz ayında Gazze’de yaşanan kısa süreli bir kesintinin ardından geldi ve Myanmar’dan Etiyopya’ya kadar krizlerde hükümet tarafından emredilen geçmiş kesintileri hatırlattı – bu da 5G ve gelişmiş ağlar yaygınlaşırken bile, temel bağlantının en çok ihtiyaç duyulan yerlerde hâlâ kırılgan olabileceğini gösteriyor.
Politika ve Sektördeki Değişimler Mobil Manzarayı Şekillendiriyor
AB, Ağ “Adil Pay” Ücretini Reddetti: Avrupa’da yüksek profilli bir politika tartışması, düzenleyicilerin telekom şirketlerinin Büyük Teknoloji’ye ağ ücreti çağrılarını reddetmesiyle bir dönüm noktasına ulaştı. Bir yılı aşkın süredir telekom operatörleri, Google, Netflix ve Meta gibi şirketlerin “adil pay” vergileri ödemesi için lobi yapıyordu; çünkü birkaç veri yoğun platformun tüm internet trafiğinin yarısından fazlasını oluşturduğunu savunuyorlardı reuters.com reuters.com. Ancak 28 Temmuz’da, bir transatlantik ticaret görüşmesinde, AB herhangi bir ağ kullanım ücreti getirmeyeceğini belirtti – bu tutum daha sonra Avrupa Komisyonu tarafından resmileştirildi. “Bir ağ ücreti getirilmesinin uygulanabilir bir çözüm olduğuna inanmıyoruz,” dedi Komisyon sözcüsü Thomas Renier, ABD–AB anlaşması hakkında sorulduğunda bu pozisyonu yineleyerek reuters.com reuters.com. Brüksel, “internet trafiği vergisi” peşinde koşmak yerine, Kasım ayında beklenen Dijital Ağlar Yasası gibi daha geniş kapsamlı girişimlere odaklanıyor. Bu mevzuat, içerik sağlayıcılarından doğrudan ücret almadan, fiber ve 5G yatırımlarını teşvik etmek için (örneğin, izinleri kolaylaştırmak ve kırsal kapsama çabalarını birleştirmek gibi) daha bütüncül bir yaklaşım benimseyecek. AB’nin kararı teknoloji şirketleri tarafından memnuniyetle karşılandı – Meta, önerilen ücretleri telekomlara “özel sektör yardımı” olarak nitelendirmişti – ancak bazı operatörler tarafından eleştirildi; onlar, ABD’li büyük teknoloji şirketlerinin artan ağ faturalarına katkıda bulunması gerektiğini savunuyor. Bu politika sonucu, ABD’deki mevcut duruma paralel; orada da düzenleyiciler benzer ücret tekliflerinde ilerleme kaydetmedi ve sürdürülebilir yatırım modelleri bulma sorumluluğunu tekrar Avrupa telekom şirketlerine bırakıyor (aşağıda tartışıldığı gibi, muhtemelen birleşmeler veya altyapı paylaşımı yoluyla).
Birleşmelere Yeşil Işık mı? Avrupa’nın telekom CEO’ları, uzun zamandır arzulanan konsolidasyon için harekete geçiyor. “Eğer Avrupa teknolojide stratejik özerklik istiyorsa, büyük, devasa Avrupalı operatörlere ihtiyacımız olacak,” Telefónica CEO’su Marc Murtra Reuters’a söyledi ve Avrupa’da onlarca mobil operatör olduğunu, diğer büyük pazarlarda ise sadece 3–5 operatör bulunduğunu vurguladı reuters.com reuters.com. Murtra, bu parçalanmanın 5G ölçeğini ve gelecekteki 6G gelişimini engellediğini savunuyor. Murtra, daha fazla telekom birleşme ve satın almasına izin verecek bir “sosyal sözleşme” için yetkililere lobi yapıyor – taşıyıcıların siber güvenlik, yapay zeka ve bulut altyapısı gibi kritik alanlara yatırım yapma taahhüdü karşılığında daha büyük varlıklara birleşmesine izin verilmesi reuters.com. Düzenleyicilerin bu mantığa ısınmaya başladığına dair işaretler var: Temmuz ayında AB, Orange’ın İspanya’nın MásMóvil’iyle birleşmesini onayladı ve Fransa gibi pazarlarda olası birleşmeler hakkında görüşmeler sürüyor (Altice’in SFR’si ilgi çekti) reuters.com.
Afrika’da da benzer bir konsolidasyon teması ortaya çıktı. MTN Group CEO’su Ralph Mupita Telkom South Africa’yı satın alma söylentilerini reddetti, ancak sektör konsolidasyonunu açıkça destekledi: “pazarın mevcut dört mobil operatörden yaklaşık ikiye inmesi gerekiyor,” dedi Mupita ve küçük operatörlerin düşük kâr marjları ve çakışan altyapı ile mücadele ettiğini belirtti reuters.com. Güney Afrika hükümeti de 5G ve fiber yayılımını hızlandırmak için ağ paylaşımı veya birleşmeleri teşvik edebileceğine dair sinyaller verdi. Hindistan’da ise, yıllar önce gerçekleşen Vodafone Idea birleşmesi (oyuncu sayısını dörtten üçe indirdi) genellikle daha iyi sermaye yatırımı sağladığı gerekçesiyle örnek gösteriliyor, ancak Vi’nin devam eden mali sorunları konsolidasyonun her derde deva olmadığını gösteriyor. Yine de, Asya’dan Avrupa’ya, Afrika’ya kadar küresel eğilim – düzenleyicilerin, özellikle sektör ağır 5G/6G sermaye ihtiyaçları ve derin cepli teknoloji şirketlerinden gelen yeni rekabetle karşı karşıyayken, telekomda rekabet ve ölçek arasındaki dengeyi yeniden düşündüğünü gösteriyor.
SpaceX’in Spektrum Hamlesi ABD Pazarını Yeniden Şekillendiriyor: Sektördeki en çarpıcı hamlelerden biri SpaceX’ten geldi ve bu, bir Silikon Vadisi uzay şirketinin karasal spektruma ilk büyük girişini işaret etti. Elon Musk’ın şirketi, EchoStar’dan 17 milyar dolara kablosuz lisanslar reuters.com satın almayı kabul etti; bu anlaşma, SpaceX’e Starlink uydu-cep telefonu hizmeti için birinci sınıf orta bant spektrumunu kazandırıyor. Sadece iki hafta önce, EchoStar (Dish Network’ün ana şirketi) ayrıca AT&T’ye 23 milyar dolarlık spektrum satışı gerçekleştirdi ve esasen devasa 5G varlıklarını daha büyük oyunculara devretti. Bu anlaşmalar, Dish/EchoStar’ın dördüncü ulusal ağı kurma girişimini fiilen sona erdiriyor; zira milyonlarca Boost Mobile abonesini kaybetmişlerdi. Bunun yerine, SpaceX bu spektrumu Starlink’in doğrudan telefona 5G planlarına entegre etmeyi hedefliyor; böylece alçak yörüngedeki uyduları, karasal kulelere ihtiyaç duymadan doğrudan sıradan akıllı telefonlara bağlanabilecek. ABD FCC’si hızla tepki verdi: Komiser Brendan Carr, personeline EchoStar’ın karşılanmamış 5G inşa taahhütlerine ilişkin soruşturmayı kapatmalarını istediğini söyledi; çünkü lisansların satılması, spektrumun kullanılmasını sağlama amacına ulaşıyor reuters.com. “Mevcut durum işe yaramıyordu… şimdi farklı bir şey yapma şansımız var,” diyen Carr, sonucun potansiyel olarak “çok daha rekabetçi” olabileceğini belirtti reuters.com. Onaylanırsa, SpaceX’in hamlesi mobilde yeni bir hibrit uzay-karasal rakip – yıkıcı bir “Ağ No.4” oluşturabilir ve uydu ile 5G’yi harmanlayarak her yerde kapsama sunabilir. AT&T ise kendi 5G kapasitesini artırmak için değerli frekanslara sahip olacak. Analistler, bu spektrum değişiminin ABD’de yetersiz hizmet alan bölgelerde 5G dağıtımını hızlandırabileceğini, ancak SpaceX’in uydulardan hücresel benzeri hizmet sunmak için teknik zorluklarla karşılaşabileceğini belirtiyor. Anlaşmalar ayrıca Dish Network’ün uzun süredir devam eden 5G hedeflerinin fiilen çöktüğünü gösteriyor ve Dish’in perakende kablosuz işi ile kalan spektrum varlıklarının geleceği hakkında soru işaretleri yaratıyor.
Kablosuz Arenaya Giriş – Finteklerden Aile Markalarına: Geleneksel telekom şirketleri konsolide olurken, mobil internet arenasına beklenmedik bir yeni katılımcı grubu geliyor. Sektörler arası yakınsamanın çarpıcı bir örneğinde, finans ve teknoloji şirketleri kendi mobil tarifelerini başlatıyor ve kullanıcı tabanlarını değerlendirmeye çalışıyorlar. Stockholm merkezli fintek unicorn’u Klarna, ABD’de ayda 40 dolara sınırsız 5G telefon tarifesi sunacağını açıkladı ve girişim Gigs ile iş birliği yaparak bir MVNO (mobil sanal ağ operatörü) oldu; Gigs, AT&T’nin ağı üzerinde anahtar teslim bir platform sağlıyor reuters.com. Klarna’nın hamlesi, Avrupa’da dijital banka N26 ve Brezilya’da Nubank’in benzer girişimlerini takip ediyor ve finansal hizmetleri uygun fiyatlı bağlantı ile birleştirerek müşteri “sadakatini” artırma stratejisini yansıtıyor. Bu firmalar, mobil hizmeti uygulamalarının mantıklı bir uzantısı olarak görüyor – kullanıcıları platformlarında tutmanın (ve işlem yaptırmanın) yanı sıra yeni bir gelir akışı açmanın bir yolu. Tüketiciler için fayda, daha düşük maliyetli tarifeler veya entegre ödüller (ör. telefon faturasında nakit iadesi) olabilir.
Ünlü ve siyasi markalar bile bu alana giriyor: Hollywood oyuncusu Ryan Reynolds, Mint Mobile’ı (düşük maliyetli bir MVNO) öyle bir başarıya dönüştürdü ki, T-Mobile 2025’in başlarında 1,35 milyar dolara satın aldı. ABD’de ise Trump Organization “Trump Mobile 5G”yi piyasaya sürdü; bu MVNO, ayda 47,45 dolara sınırsız bir tarife sunuyor (Donald Trump’ın 45. ve 47. başkan olmasına esprili bir gönderme) reuters.com. New York’taki bir basın etkinliğinde Trump’ın oğulları altın detaylı “Trump T1” Android telefonunu tanıttı ve “Trump Mobile oyunu değiştirecek” diyerek vatansever müşterilere hitap edeceklerini iddia etti. Hizmet, ABD’deki üç büyük operatörün ağları üzerinden (toptan anlaşmalarla) çalışıyor ve ABD merkezli müşteri desteği sunuyor. Bazı eleştirmenler bunu bir pazarlama taktiği olarak görse de, sektör gözlemcileri bu tür geleneksel olmayan oyuncuların niş segmentlerde – örneğin belirli siyasi veya demografik gruplara hitap ederek – yeni bir rekabet dalgası başlatabileceğine dikkat çekiyor; tıpkı geçmişte dini ve perakende markalı MVNO’ların yaptığı gibi. Düzenleyiciler, bu yeni tekliflerin gerçekten tüketiciler için fiyatlandırma ve seçenekleri sarsıp sarsmadığını izleyecek, ancak en azından teknoloji, medya, finans ve telekom arasındaki sınırların 5G çağında nasıl bulanıklaştığını vurguluyorlar.
Teknoloji Devleri ve Telekom Ekipmanları: Doğu-Batı Gerilimi ve Yenilikler
Huawei’nin Çip Atağı: 18 Eylül’de, ABD-Çin teknoloji geriliminin merkezindeki telekom devi Huawei, sektörde yankı uyandıran dramatik bir duyuru yaptı. Şanghay’daki yıllık Huawei Connect konferansında, şirket yıllardır süren sessizliğini bozarak uzun vadeli yarı iletken planlarını açıkladı ve yakında dünyanın en güçlü yapay zeka hesaplama çipleri ve sistemlerinden bazılarını piyasaya süreceğini duyurdu reuters.com. Huawei’nin dönüşümlü başkanı Eric Xu, şirketin kendi yüksek bant genişliğine sahip bellek çiplerini (yapay zeka ve 5G işlemede kritik öneme sahip) geliştirdiğini açıkladı ve cesurca “her yıl bir sürüm döngüsü izleyeceğiz ve her sürümde hesaplama gücünü ikiye katlayacağız.” dedi reuters.com. Başka bir deyişle, Huawei çip performansını her yıl ikiye katlamayı hedefliyor ve bu, yüksek performanslı hesaplamada Moore Yasası tarzı bir ritmi yansıtıyor.
Bu hamle birçok açıdan önem taşıyor. İlk olarak, Huawei’nin ABD yaptırımlarını aşma konusunda ilerleme kaydettiğine işaret ediyor; bu yaptırımlar 2019’dan beri Nvidia ve TSMC gibi şirketlerden gelişmiş çiplere erişimini kesmişti. Huawei, AI sunucu çiplerine (Ascend serisi) ve Kunpeng işlemcilerine odaklanarak Çin’in büyüyen yerli çip üretim yeteneklerinden yararlanıyor. Özellikle, sadece birkaç hafta önce Huawei, Çin’de üretilen 7nm çipe sahip yeni bir 5G akıllı telefonu (Mate 60 Pro) sessizce piyasaya sürerek gözlemcileri şaşırtmıştı – bu, ihracat kontrolleri altında çoğu kişinin imkansız gördüğü bir başarıydı. Şimdi ise, daha geniş çip hedeflerinin kamuoyuna açıklanması, “Çin’in Nvidia gibi yabancı yarı iletken tedarikçilerine olan bağımlılığını azaltma çabasını vurguluyor,” diye belirtti Reuters reuters.com. Bu gelişme, Pekin’in Nvidia’ya karşılık vermesiyle aynı zamana denk geldi: Çinli düzenleyiciler Nvidia’yı tekelleşme uygulamalarıyla suçladı ve iddiaya göre teknoloji şirketlerine Nvidia’nın AI çiplerini almayı bırakmalarını emretti; bu, ABD kısıtlamalarına bir misillemeydi reuters.com reuters.com. Huawei’nin zamanlaması tesadüf değildi – çip planları, Çin Devlet Başkanı Xi ile ABD Başkanı Trump arasında planlanan bir görüşmenin arifesinde açıklandı ve teknolojik dayanıklılık mesajı verdi. Bir analist, gerilimin azalacağına dair umutlara rağmen, “sessizce tırmanıyor” yorumunda bulundu; Çin, kendi kendine yetme yolunda ilerleme kaydettiğini gösteriyor reuters.com.Küresel telekomünikasyon sektörü için, Huawei’nin ilerlemeleri karmaşık sonuçlar doğurabilir. Bir yandan, Huawei’nin 5G altyapısı ve cihazlarını yerli çiplerle rekabetçi şekilde üretebilme yeteneği, ekipmanlarının yasaklanmadığı pazarlardaki konumunu güçlendirebilir ve Asya, Orta Doğu ve Latin Amerika’daki operatörler için daha ucuz 5G ekipman seçenekleri sunabilir. (Huawei, dünya genelindeki 5G baz istasyonlarının yarısından fazlasını zaten inşa etti ve yeni yapay zeka çipleri, ağ otomasyonu ve edge computing hizmetlerini geliştirebilir.) Öte yandan, şirketin Çin’in devlet destekli teknoloji ekosistemiyle derinleşen bağları casusluk şüphelerini artıracağı için, Batılı hükümetlerin Huawei’yi güvenlik gerekçesiyle dışlama kararlılığını da güçlendirebilir. Avrupa, 5G ağlarında Huawei/ZTE’ye yönelik daha sıkı kısıtlamalara doğru ilerliyor – örneğin Almanya, operatörlerin mevcut 5G RAN’larının bazı parçalarını sökmelerini gerektirebilecek bir Huawei bileşenleri yasağını gözden geçiriyor. Huawei’nin yüksek performanslı çiplere yönelmesi, onu yalnızca telekomda değil, bulut bilişim ve yapay zekâ gibi telekomla örtüşen (ör. 5G destekli yapay zekâ hizmetleri) alanlarda da ABD’li firmalarla daha doğrudan rekabete sokacak. Teknoloji savaşı boyutu açık: Her Huawei yeniliği, Washington’dan daha sıkı ihracat kontrolleri gibi potansiyel karşı önlemleri tetikliyor ve bu da Çin’i daha da fazla çaba göstermeye itiyor. Şimdilik, Huawei’nin duyuruları teknik olduğu kadar politik ve sembolik de; şirketin yaptırımlarla ezilmediğini ve küresel teknoloji tedarik zincirinde kritik bir oyuncu olarak kalmaya kararlı olduğunu hem yurtiçi hem de uluslararası kamuoyuna gösteriyor.
6G ve Sonrasına Hazırlık: 5G ağları olgunlaşırken, 6G’nin temelleri şimdiden araştırma laboratuvarlarında ve politika çevrelerinde atılıyor. Avrupa’da, 12 büyük operatörden oluşan bir koalisyon (Vodafone, Deutsche Telekom, Orange ve TIM dahil) bu yılın başlarında düzenleyicilere tüm 6 GHz bandının mobil kullanım için serbest bırakılması çağrısında bulunan bir mektup gönderdi ve Avrupa’nın, ek orta bant spektrumu olmadan gelecekteki 6G konusunda ABD’nin gerisinde kalma riski taşıdığı uyarısında bulundu reuters.com reuters.com. Bu bant (6425–7125 MHz), kapasite ve kapsama karışımı nedeniyle yeni nesil ağlar için cazip bir alan olarak görülüyor. ABD 6 GHz bandını ağırlıklı olarak Wi-Fi için açarken, Çin bunu 5G/6G için ayırdı; AB ise hâlâ bu bandı mobil için mi yoksa Wi-Fi ve diğer kullanımlar için mi tahsis edeceğini tartışıyor reuters.com reuters.com. Avrupa telekom şirketleri, bu bant olmadan büyük veri artışı ve yeni 6G hizmetlerini 2030’a kadar destekleyecek yeterli spektruma sahip olamayacaklarını savunuyor. Düzenleyicilerin, telekom şirketlerinin rekabetçilik endişeleriyle Wi-Fi savunucuları ve bandın uydu kullanıcıları arasında denge kurarak 2025–26’da bir karar vermesi bekleniyor. Bu spektrum çekişmesi, 6G’nin (tahmini ~2030’lar) şimdiden stratejik bir konu olduğunu gösteriyor. Japonya ve Güney Kore gibi ülkeler 6G Ar-Ge programları başlattı ve O-RAN Alliance ile akademik gruplar, 6G’yi tanımlayabilecek terahertz frekansları, yapay zekâ tabanlı ağlar ve aşırı yoğunlaştırma gibi teknolojileri araştırıyor. Tüketiciler henüz 5G’ye alışmaya başlamışken, sektörün uzun hazırlık süreleri nedeniyle 6G’nin tohumları şimdiden atılıyor – ve 2025’teki spektrum politikası gibi kararlar, bir sonraki kablosuz devrime kimin liderlik edeceğini belirleyecek.
Ağ Ekipmanları ve Güvenlik: Jeopolitik akımlar, telekom ekipmanı tercihlerinin şekillenmesini sürdürüyor. Önemli bir gelişme olarak, Çin’in Batılı tedarikçilere karşı misilleme yaptığı bildiriliyor: sektör raporlarına göre, Çinli yetkililer Nokia ve Ericsson’a, ulusal güvenlik gerekçesiyle Çin’deki gelecekteki ağ ihalelerinden hariç tutulacaklarını bildirdi cenerva.com. Nokia’nın üst yönetimi, Çin pazarındaki paylarının zaten %3’ün altına düştüğünü belirtti. Bu, Batılı ülkelerin (ABD öncülüğünde) yıllardır Huawei ve ZTE’yi kısıtlamasının ardından geliyor. “Simetri” meselesi – Avrupa’nın Çinli 5G ekipmanlarını yasaklamayı tartışırken Çin’in Avrupalı ekipmanları yasaklaması – ticaret gerilimine yeni bir boyut ekliyor. Nokia’nın CEO’su, Avrupa tedarikçileri Çin’den dışlanırken Avrupa’nın Çinli tedarikçilere bu kadar açık kalıp kalmaması gerektiğini kamuoyuna sorguladı cenerva.com. Huawei’nin hâlâ 5G radyo erişim ağlarının yaklaşık %60’ını sağladığı Almanya, mercek altında: 2026’ya kadar Huawei’nin çekirdek ağlardan çıkarılmasına karar verildi, ancak Huawei’nin 5G radyolarına 2029’a kadar sadece kısmi sınırlamalar getirildi cenerva.com. Güvenlik yanlıları bunun çok yavaş olduğunu, özellikle de Çin’in AB şirketlerini derhal engellediği durumda, söylüyor. Avrupa’da Çinli bileşenlerin daha hızlı “sökülüp değiştirilmesi” adımlarını görebiliriz, ancak bu maliyetleri artırır ve 5G yayılımını yavaşlatabilir. NATO ittifakı da bu riskleri değerlendiriyor – NATO’nun teknoloji kolu (NCIA), 5G’nin askeri sistemlere güvenli şekilde nasıl entegre edileceğini test ediyor mobileworldlive.com. Bir GSMA etkinliğinde, NATO yetkilileri, savunma amaçlı 5G kullanımında birlikte çalışabilirlik ve siber güvenlik sağlamak için “Çok Uluslu 5G” projesini anlattı; müttefikler arasında güvenilir tedarikçiler ve standartlaşmanın gerekliliğini vurguladı mobileworldlive.com mobileworldlive.com. Bu, Huawei ve diğerleriyle ilgili tercihlerin sadece ticari değil, ulusal güvenlik ve hatta savaş alanı iletişimiyle de bağlantılı olduğunu gösteriyor. Sektör için bu muhtemelen şu anlama geliyor: esas olarak Ericsson, Nokia, Samsung ve belki Open RAN çözümlerini kullanan bir ülke bloğu; diğer yanda ise Çinli 5G ekipmanlarını kullanan bir blok – arada çok az örtüşme ile. Bu bölünme maliyetleri artırabilir ve küresel 5G standardizasyonunu zorlaştırabilir, ancak NATO’nun çabaları gibi girişimler, teknoloji ekosistemlerinin güvenlik gerekçesiyle ayrışabileceğinin kabul edildiğini gösteriyor.
5G Advanced’daki Yenilikler: Daha iyimser bir not olarak, mevcut 5G ağları da sürekli olarak evrimleşiyor. Operatörler, önceki bağımsız olmayan 5G’nin ötesinde özelliklerin kilidini açan 5G Standalone (SA) çekirdek ağlarını devreye alıyor. Birleşik Krallık’ta Virgin Media O2, Eylül ortasına kadar 5G SA hizmetini 500 lokasyona genişlettiğini açıkladı ve BT’nin EE’si, Ericsson’un yeni Advanced RAN Coordination teknolojisini uzak baz istasyonlarında uygulayan ilk operatör oldu; bu sayede gerçek zamanlı hücreler arası bağlantı ile %20 hız artışı sağlandı – bu başarı yalnızca saf bir 5G SA ağında mümkün cenerva.com. Bu tür yükseltmeler, 2025’te gelmesi beklenen 5G-Advanced aşamasına (3GPP Release 18) işaret ediyor; bu aşama daha iyi uplink performansı, daha düşük gecikme ve ağ yönetiminde yapay zekânın erken entegrasyonu gibi iyileştirmeler vaat ediyor. IoT için RedCap (Reduced Capability) 5G denemeleri de sürüyor – Samsung ve Hyundai, yüksek bant genişlikli 5G ile düşük güçlü IoT protokolleri arasında bir orta yol sunan RedCap destekli bir fabrika sensör ağı test etti cenerva.com. Bu, binlerce cihazı verimli şekilde bağlamak isteyen endüstriler için dönüştürücü olabilir. Ayrıca, Sabit Kablosuz Erişim (FWA) 4G/5G üzerinden, kablolu genişbanta alternatif olarak hızla yükseliyor; 2025’in 2. çeyreğinde küresel olarak FWA ekipmanına rekor harcama yapıldı cenerva.com. ABD banliyölerinden Afrika kasabalarına kadar operatörler, FWA yönlendiricilerini mobil ağlarını kullanarak ev interneti sunmanın hızlı bir yolu olarak giderek daha fazla pazarlıyor – bu eğilim, spektrum ve kapasite izin verirse daha fazla insanı daha erken çevrimiçi hale getirebilir. Tüm bu gelişmeler, 5G’nin durağan olmaktan çok uzak olduğunu gösteriyor – teknoloji, dünya erişimini genişletmek için yarışırken bile geliştiriliyor ve genişletiliyor.
Uzman Görüşü
Telekom Yöneticileri: Sektör liderleri, bu gelişmeler hakkında hem heyecan hem de aciliyet karışımı bir tutum sergiliyor. “Bu spektrum anlaşması… Bence bunun çok daha rekabetçi olduğunu iddia edebilirsiniz,” dedi FCC Komiseri Brendan Carr, EchoStar–SpaceX sarsıntısı hakkında; bu durumun ABD mobil hizmetlerinde tüketicilere yeni seçenekler ve belki de daha iyi fiyatlar sunabileceğini öne sürdü reuters.com. Öte yandan, Telefónica’dan Marc Murtra gibi Avrupalı CEO’lar, düzenleyicileri yeni bir vizyon benimsemeye çağırıyor. “Tek gereken, freni biraz kaldırmak ve piyasanın konsolide olmasına izin vermek,” diye savundu Murtra; ölçek olmadan Avrupa’nın tüm dijital omurgasının – uydulardan buluta – yabancı “teknoloji kardeşler”in kontrolüne geçebileceği uyarısında bulundu reuters.com. Bu alışılmadık derecede canlı bir imge, ancak dijital egemenliğin farkında olan politika yapıcılar arasında karşılık buluyor.
BT Group CEO’su Allison Kirkby, bir röportajda telekomünikasyonun geleceğinin verimliliğe de bağlı olduğunu belirtti: Yapay zeka ve otomasyonun operasyonları kökten sadeleştirmesini bekliyor (BT bu on yılda iş gücünün %40’ına kadarını azaltıyor), bunun “işten çıkarmaları derinleştireceğini” ancak fiber ve 5G yatırımlarını sürdürmek için bunun kritik olduğunu söylüyor reuters.com. Bu, telekom şirketlerinin ağ optimizasyonu ve müşteri hizmetleri için yapay zekayı benimsemesinin daha geniş bir eğilimini yansıtıyor – yalın teknoloji şirketleriyle rekabet edebilmek için gerekli.
Analistler ve Piyasa Gözlemcileri: Analistler mevcut haberlerde hem umut hem de tehlike görüyor. SpaceX’in spektrum satın alımı cesur bir bahis olarak görülüyor ve “uydu ile karasal mobil arasındaki çizgiyi bulanıklaştırabilir”, diyor telekom analisti Roger Entner. SpaceX, Starlink uydularını Dish/EchoStar’ın spektrumu ile entegre edebilirse, binlerce kule inşa etmeden kırsal alanlara hizmet verebilir ve geleneksel baz istasyonu ekonomisine meydan okuyabilir. Ancak diğerleri, uydu-telefona 5G’nin ölçekli olarak kanıtlanmadığı konusunda uyarıyor – “Uydu üzerinden mesaj göndermek bir şey, video akışı yapmak başka bir şey,” diyor bir uzman, mevcut düşük bant genişliğine sahip uydu telefon hizmetlerine atıfta bulunarak.
Avrupa cephesinde, CCS Insight’tan Kester Mann gibi analistler AB’nin ağ ücretlerini reddetmesinin sorumluluğu tekrar operatörlere yüklediğine inanıyor: “Adil katkı tartışması şimdilik bitti. Telekomlar kendi kaderlerini kontrol etmeli – birleşmelere, verimliliğe ve 5G’yi tüketicinin ötesinde paraya çevirmeye odaklanmalı.” Birçok kişi Murtra ile aynı fikirde; bir miktar konsolidasyon kaçınılmaz, soru şu ki düzenleyiciler hangi anlaşmalara izin verecek. Xavier Niel (Iliad’ın kurucusu) yakın zamanda “Avrupa’nın her ülkede üç ana gruba sahip olacağını” öngördü, ABD modeline benzer şekilde, ve bu yeniden yapılanmanın başlangıcına tanık olabiliriz.
Huawei ile ilgili olarak, yarı iletken analistleri Huawei gerçekten de yüksek hacimde 7nm veya daha iyi çip üretebiliyorsa bunun “tedarikçi ortamı için oyunun kurallarını değiştireceğini” belirtiyor. Bu, gelişmiş mobil çiplerde (Apple ve Qualcomm’un yanında) üçüncü büyük oyuncu anlamına gelir ve Huawei’nin akıllı telefon işini canlandırabilir – ki ABD yaptırımlarından önce dünya birincisiydi. Ancak şüpheciler, Huawei’nin duyurularının kısmen hedef odaklı olup olmadığını sorguluyor: “Üretim kapasitesinin kanıtını görmemiz gerek. Üst düzey bir çip piyasaya sürmek bir şey; milyonlarcasını üretmek başka bir şey,” diyor Gartner’ın donanım araştırma direktörü. Önümüzdeki aylar (beklenen yeni Huawei telefonları ve Çin’deki yapay zeka sunucu dağıtımlarıyla) belirleyici olacak.
Tüketiciye Etkisi: Ortalama bir mobil kullanıcı için bu gelişmeler hem daha iyi hizmetler hem de yeni seçenekler anlamına geliyor. Kısa vadede, devam eden 5G yayılımı daha fazla kişinin mobil internet hızında artış göreceği anlamına geliyor – örneğin, Kuala Lumpur veya Kolkata’daki kullanıcılar ilk kez 5G’ye bağlandıklarında 4G’den 10 kat daha hızlı hızlar deneyimleyebilir. Klarna veya Trump Mobile gibi yeni oyuncular, bazı pazarlarda mevcut operatörleri daha rekabetçi fiyatlar veya avantajlar sunmaya zorlayabilir. Ve SpaceX gibi devlerin kablosuza girmesiyle, kırsal ve uzak kullanıcılar birkaç yıl içinde uydu destekli 5G ile nihayet geniş bant benzeri hizmet alabilir, bu da kapsama boşluklarının kapanmasına yardımcı olur.
Öte yandan, faydalar, uygunluk ve kullanım açıkları ele alınmadan eşit şekilde dağılmayacak. Belirtildiği gibi, milyarlarca insan hâlâ çevrimdışında ve kapsama alanında olanların çoğu veri paketlerini veya cihazları karşılayamıyor. Bu nedenle BM Genişbant Komisyonu’nun 2025 hedefleri (örneğin, giriş seviyesi genişbantın aylık gelirin %2’sinden az olması ve %75 küresel internet penetrasyonu) kritik önemini koruyor – ve zaman daralıyor. Son haberler, teknolojide ve sektör yapısında büyük ilerlemeler gösteriyor, ancak uzmanlardan gelen bir hatırlatma olarak da erişilebilirlik ve kapsayıcılığın aynı hızda ilerlemesi gerektiğini vurguluyor. Gelişmekte olan ülkelerdeki politika yapıcılar, spektrum ihalelerini kapsama yükümlülükleriyle birleştirmeye ve düşük maliyetli akıllı telefon programlarını desteklemeye çağrılıyor. Bu arada, sabit kablosuz ev interneti gibi girişimler 4G/5G kullanarak fiber olmayan yerlerde bağlantıyı genişletiyor: Güney Afrikalı bir operatör, şehir fiberinin maliyetinin çok altında sınırsız 5G ev genişbant paketi başlattı ve Nokia gibi şirketler kırsal köyler için güneş enerjili mikro 5G istasyonları kuruyor.
Sonuç: 18–19 Eylül 2025’in 48 saatlik zaman dilimi, mobil internet çağının baş döndürücü evrimini – kurumsal sarsıntılardan ve politika değişimlerinden teknolojik atılımlara ve gerçek dünya zorluklarına kadar – özetledi. Sadece iki günde, bir roket şirketinin 5G spektrumu satın aldığını, bir kıtanın dijital altyapıyı nasıl finanse edeceğini tartıştığını, yeni ağların devreye alındığını ve bir çatışmanın başka bir ağı çevrimdışına ittiğini, bir Çinli teknoloji devinin sırlarını açıklarken küresel güçlerin dijital üstünlük için yarıştığını gördük. Bu, bağlantının artık ekonomi, siyaset ve yenilikle her zamankinden daha fazla iç içe geçtiği bir dünyanın canlı bir anlık görüntüsü. 5G olgunluğa yaklaşırken ve erken 6G vizyonları şekillenmeye başlarken, tek kesinlik değişimin hızlanmaya devam edeceği. Tüketiciler ve işletmeler için umut, bu değişimlerin – daha fazla spektrum, daha akıllı ağlar, daha büyük ama daha az operatör ve yeni oyuncular – nihayetinde daha hızlı, daha uygun fiyatlı ve daha yaygın mobil internete dönüşmesidir. 2025 Eylül ortasındaki haberler, bu sonucun ulaşılabilir olduğunu gösteriyor, ancak bu küresel özetle vurgulanan karmaşık dönemeçlerde yol almak gerekecek.
Kaynaklar:
- Reuters – FCC, spektrum anlaşmalarının ardından EchoStar 5G soruşturmasını sonlandırdı reuters.com reuters.com; SpaceX, EchoStar spektrumunu satın aldı reuters.com
- Reuters – Birleşik Krallık mmWave ihalesi detayları cenerva.com; Türkiye 5G ihalesi duyuruldu reuters.com reuters.com
- RCR Wireless – U Mobile Malezya 5G lansman demoları rcrwireless.com rcrwireless.com; Vodafone Idea genişlemesi (Capacity) capacitymedia.com capacitymedia.com
- Reuters – Gazze telekomünikasyon karartması reuters.com
- Reuters – AB, Büyük Teknoloji ağ ücretlerini reddetti reuters.com reuters.com; Avrupa 6GHz/6G hamlesi reuters.com
- Reuters – Telefónica CEO’su konsolidasyon hakkında reuters.com reuters.com; MTN CEO’su Güney Afrika pazarı hakkında reuters.com
- Reuters – Klarna mobil planı & Trump Mobile MVNO reuters.com reuters.com
- Reuters – Huawei çip planları ve Çin’in Nvidia yasağı reuters.com reuters.com; NATO askeri için 5G mobileworldlive.com; Nokia Çin pazarı hakkında (Cenerva) cenerva.com
- GSMA / Cenerva – Küresel çevrimdışı nüfus & cihaz erişilebilirliği istatistikleri cenerva.com; 5G Standalone gelişmeleri cenerva.com; Sabit kablosuz ve RedCap trendleri cenerva.com
